Door: Geert de Cuber (Tertio.be)

Odaci is eindredacteur van Nieuw Wij, een Nederlands online cultureel en religieus platform en voorzitter van Stichting Humanislam, een denktank voor islamitisch humanisme in Nederland. Een wereldgodsdienst vergelijken met een ondefinieerbare, Europese identiteit ligt moeilijk.

“De vraag naar een Europese islam duidt op enkele incorrecte beelden”, stelt Enis Odaci. “Het eerste beeld gaat uit van twee afgebakende werelden die in elkaar geschoven kunnen worden. Wat is Europees? Verwijs je daarmee naar de Europese Unie? Of bedoel je alle Europese landen? Passen de Oost-Europese landen daar eigenlijk nog wel bij, met hun communistische verleden? Hongarije dan, dat afglijdt naar extreem nationalisme? Of bedoelen we de West-Europese Verlichting? Het tweede incorrecte beeld is het gebruik van de term ‘de islam’”, gaat Odaci verder. “De islam is, net als elke religie, een som van culturen, geografische locatie, politieke context en lokale geestelijkheid, die allemaal samenkomen in het leven van burgers zoals u en ik.”

Moet de islam niet veranderen om “Europees” te worden?

“Wat wil je veranderen? De islam kent geen postadres of een pausfiguur. Heb je het over veranderingen van ‘de islam’, dan is het beter te spreken over het verbeteren van de verhouding tussen mensen, tussen Europese staatsburgers. De vraag verwijst waarschijnlijk naar ‘Europese waarden’, zoals de vrijheid van meningsuiting, de liberale democratie en de gelijkheid van mensen. Daar valt wat voor te zeggen.

Die waarden worden door moslims wereldwijd overigens niet omarmd als we landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika kapot blijven bombarderen. Daar is nog geen geestelijke verlicht en geen volk bevrijd van geraakt. Integendeel, het heeft de argwaan tegen het Verlichte Westen alleen maar doen toenemen. Wat wel werkt is dat landen de talrijke lokale en internationale democratische mosliminitiatieven ondersteunen en die als aanjager gebruiken om de verbondenheid tussen burgers onderling te stimuleren.

Zo hebben in 2016 in het Marokkaanse Marrakech honderden soennitische en sjiitische geestelijken besloten dat in de islamitische theologie niet de vele vormen van sharia, maar de universele mensenrechten de primaire bron van een samenleving moeten zijn. Maar weinig Westerse media hebben daar aandacht aan besteed. Als dat soort initiatieven nu worden uitgelicht zodat mensen, moslims en niet-moslims, in de diverse Europese landen zien dat de islamitische theologie dat soort ideeën gewoon toestaat, dan nemen mensen dat lokaal over.”

Zijn er inhoudelijke of vormelijke vereisten?

“Dergelijke vereisten stellen getuigt van een ‘meetlat-denken’. Er wordt een niet-bestaand schijnideaal geschetst van een morele standaard – de meetlat –, waar Europeanen dan natuurlijk aan voldoen en moslims natuurlijk niet. Zo’n meetlat is volstrekt willekeurig. Er is maar één standaard: zolang iedereen zich aan de wet houdt, is er ruimte voor verschillende normen, waarden en identiteiten, waarbij de staat die allemaal neutraal dient te benaderen. Anders stellen de liberale rechtsstaat en de Europese Verlichtingswaarden niets voor. Het is de kunst al die identiteiten samen te laten leven. Daarvoor is nodig dat iedereen zich welkom voelt en verbonden weet met het land waarin hij of zij leeft. Verbindende stemmen of symbolen, zoals presidenten of prominente geestelijken, kunnen helpen die boodschap uit te dragen, maar ook boegbeelden uit de wereld van media, sport, kunst en cultuur.”

Zijn er voorbeelden te vinden van Europese vormen van islam?

“Er zijn voorbeelden te vinden van moslims die leven in België, Nederland, Duitsland, enzovoort. Wie denkt dat een ‘Europese vorm van islam’ betekent dat er een aangepaste theologie ontstaat, verwart dat met het integratie- en participatieproces van burgers.

Om een voorbeeld dicht bij huis te geven: moslims die in het kader van de arbeidsmigratie van de jaren zestig en zeventig uit Turkije en Marokko naar Nederland zijn gekomen, hebben inmiddels kleinkinderen. De mindere taalbeheersing van het Turks, Berbers, Arabisch, en dus de veel betere taalbeheersing van het Nederlands, is vele malen bepalender dan welke theologisch gewenste hervorming ook. Dáárom doen ze mee aan de Nederlandse samenleving en krijgen ze de cultuur en de waarden via het onderwijs en als arbeidskracht vanzelf mee. Hun interpretatie van religieuze concepten verandert vanzelf mee. Toch blijven ze een islamitische identiteit behouden. Of dat dan een ‘Europese islam’ is? Veeleer een logische sociaaleconomische ontwikkeling en nieuwe identiteitsvorming.”

Voorstanders beweren dat een Europese islam de integratie van moslims verbetert. Klopt dat?

“Nee, de misvatting in de vraagstelling blijft dat integratie afhankelijk is van een religie. Integratie is een proces waarin de meerderheid ruimte biedt aan een minderheid om volwaardig deel te nemen aan de samenleving, via onderwijs, arbeid en maatschappelijke participatie – wonen, werken, leven. De vraag suggereert dat het geloof van een mens de deelname aan wonen, werken en leven belemmert. Het overgrote deel wil toch echt een bestaan opbouwen.

We merken – in Nederland deed het Sociaal en Cultureel Planbureau er recentelijk onderzoek naar – dat er steeds meer discriminatie optreedt in de samenleving, zoals op de arbeidsmarkt en in het onderwijs. Als meisjes met hoofddoek of jongens met een Arabische klinkende naam geen stageplaatsen krijgen, dan is het de vraag wat nu het probleem is: de interpretatie van een Koranvers of de mate van ruimte geven aan elkaar? En als mensen hun kans op werk belemmeren vanwege een bepaalde religieuze interpretatie, dan heeft de overheid al voldoende middelen om dat aan te pakken. Daar is geen Europese islam voor nodig, alleen toepassing van wet- en regelgeving.”

Hoe kadert u de roep om een “Europese islam” binnen de algemene teneur religie zoveel mogelijk tot achter de voordeur te brengen?

“Het is een verschijnsel van deze tijd. Nederland, en in mindere mate Europa, is aan het seculariseren. De christelijke samenleving van weleer is dichter bij huis niet eens meer zo christelijk, ook al staat er in elk dorp nog wel een kerk. Wat is dan nu nog het bindende element, het cement in een samenleving? De wetenschap? De landsgrenzen? Onze identiteit is troebel geworden, diffuus, en dat mag je het secularisme en het neoliberalisme aanrekenen die gemeenschapszin vervangen heeft met radicaal individualisme. Het nationalisme is dan de logische uitkomst. We zijn dus gereduceerd tot een paspoort en een portemonnee. Maar de grote vragen van deze tijd zijn daarmee niet op te lossen. De toekomst is onzeker.

We zijn op zoek naar nieuwe ankerpunten, bindende elementen in de onzeker geworden samenleving. Vandaar dat we zo graag vasthouden aan relatief nieuwe nationale symbolen, zoals onze sporthelden. Of de ‘Verlichting’, die dan vooral onze afkeer voor de islam moet onderstrepen. Ik zou willen voorstellen religie weer voor de voordeur te beleven. Woorden als compassie, genade, broeder- en zusterschap, het brengen van offers, gelardeerd met honderden verhalen uit de rijkdom aan levensbeschouwelijke tradities, kunnen een samenleving inspireren. Ze kunnen onze twijfel in tijdloze woorden en verhalen uitdrukken.

Gelijktijdig ligt het eraan hoe we moslims benaderen. Als gevaar? Of als onderdeel van de samenleving en van ons verhaal? Gaan we uit van het eerste, zal er niet alleen geroepen worden om een ‘Europese islam’, maar vooral om assimilatie en het uitbannen van de islam, in diverse gradaties, tot en met discriminerend overheidsbeleid en zelfs uitbarstingen van geweld. Maar als we uitgaan van het tweede denkmodel, dan staan we samen gesteld voor de uitdaging van deze samenleving iets moois te maken.

Wie moslims als partner in wonen, werk, onderwijs en beheer van het land ziet, verlegt de focus van de theologie naar een gedeeld maatschappelijk doel. Daar kunnen religieuzen en niet-religieuzen elkaar vinden. Religie achter de voordeur willen houden is veeleer sektarische, seculiere propaganda, uitgedragen door de talrijke profeten van het ware ongeloof.”

Meer informatie:

• Dit is een update van het interview dat eerder is gepubliceerd in Tertio. Voor meer artikelen over geloof en samenleving, surf naar www.tertio.be